Ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στον «ουτοπικό» και τον «επιστημονικό» σοσιαλισμό.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με την αυγή της νέας κοινωνίας που θα δημιουργηθεί από τη βιομηχανική επανάσταση, θα αρχίσουν να διαφαίνονται και οι πρώτες ανισότητες που δημιουργούνται. Τις ανισότητες αυτές θα εντοπίσουν (αλλά και θα προσπαθήσουν να θεραπεύσουν) οι πρώτοι σοσιαλιστές διανοητές οι οποίοι και θα εκφράσουν το ιδεολογικό εκείνο ρεύμα που θα ονομαστεί «ουτοπικός σοσιαλισμός». Τις ομοιότητες και τις διάφορες αυτού του ρεύματος, με τις θεωρητικές συλλήψεις των θεμελιωτών του «επιστημονικού σοσιαλισμού», θα προσπαθήσουμε να ψηλαφίσουμε στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσης εργασίας. Το κεφάλαιο χωρίζεται σε τρία υποκεφάλαια όπου γίνεται προσπάθεια να εξεταστούν οι ομοιότητες και διαφορές, καθενός εκ των τριών κυρίων εκπροσώπων του ουτοπικού σοσιαλισμού (Σαιν- Σιμόν, Φουριέ, Όουεν), με τις θεωρίες των Μαρξ και Ένγκελς.
Στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας γίνεται προσπάθεια να αξιολογηθεί η σχέση μεταξύ των δύο σοσιαλιστών ρευμάτων (ουτοπικού - επιστημονικού). Σε αυτή την προσπάθεια θα ληφθεί υπ όψιν ο τρόπος με τον οποίο οι Μαρξ και Ένγκελς αξιολογούν την ουτοπική ιδεολογία μέσω κυρίως από δύο έργα τους. Τον «Ουτοπικό και Επιστημονικό Σοσιαλισμό » και το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος».


1) ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ «ΟΥΤΟΠΙΚΟΥ» ΚΑΙ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ» ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ.


Από τον 18° αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεται η εξισωτική ουτοπική σκέψη. Σύμφωνα με τον Γ. Μολύβα (Μολύβας 2002, σελ.137) πηγή έμπνευσης των ουτοπιστών υπήρξε ο Ρουσσώ. Στο ξεκίνημα τους οι ουτοπιστές ούτε γνώση είχαν άλλα ούτε και ενδιαφέρον για τα οικονομικά δεδομένα. Εκείνο που κυρίως τους ενδιέφερε ήταν οι ψυχολογικές επιπτώσεις της βιομηχανικής επανάστασης και ο τρόπος με τον οποίο ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας οδηγούνταν στο περιθώριο. Αυτή λοιπόν ήταν αρχικά μία μεγάλη διαφορά μεταξύ των θεωριών του επιστημονικού σοσιαλισμού και της πρώτης ουτοπικής σκέψης. Από την άλλη πλευρά οι ουτοπιστές σοσιαλιστές του 1801' αιώνα, θα έλθουν σε αντιπαράθεση με την μικροαστική αντίληψη περί ιδιοκτησίας. Στην ουσία ζητούν η ιδιοκτησία να ανήκει συλλογικά στην κοινωνία και όχι να αναδιανέμεται έστω και σε ίσα μερίδια, μιας και ουσιαστικά αυτό θα δημιουργούσε νέες ανισότητες ( Βλέπε: Μολύβας 2002, σελ137-139).

Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, η ουτοπική σκέψη θα εξελιχθεί. Θα αποκτήσει εντονότερα ακτιβιστικό και κοινωνικό χαρακτήρα και θα εκφραστεί από τρεις σημαντικούς διανοητές οι ιδέες των οποίων θα εξαπλωθούν και θα δημιουργήσουν ένα ριζοσπαστικό πνευματικό κλίμα. Οι διανοητές αυτοί είναι ο Σαίν Σιμόν και ό Σαρλ Φουριέ στη Γαλλία και ο Ρόμπερτ Όουεν στην Αγγλία. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειώσουν τα εξής: Από τις αρχές του 19ου αιώνα, το εργατικό κίνημα αρχίζει να εμφανίζει ένα νέο χαρακτηριστικό. Την ταξική συνείδηση (E.J. Hobsbawm 2002, σελ. 296-297). Αρχίζει δηλαδή να αντιλαμβάνεται ότι η κοινωνική σύγκρουση δεν διεξάγεται μεταξύ των αφηρημένων κατηγοριών «πλούσιοι» - «φτωχοί», αλλά μεταξύ προλεταρίων και εργοδοτών. Το στοιχείο αυτό θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η ουτοπική ιδεολογία μπολιάζεται και μετατρέπεται (σε αρκετά σημαντικό βαθμό) σε αυτό που ονομάζουμε «επιστημονικό σοσιαλισμό».



α) Ο Σαιν – Σιμόν και οι συνεχιστές του.
«Ο Σαίν – Σιμόν ερμηνεύει την Ιστορία ως ένα διαλεκτικό πέρασμα από την κυριαρχία του μεσαιωνικού ιερατείου και των στρατοκρατικών κυρίαρχων τάξεων στην κυριαρχία των επιστημόνων και των βιομηχάνων» (Μολύβας 2002, σελ.140). Όπως γίνεται αντιληπτό η ανάλυση αυτή διαφέρει από την κλασσική ταξική μαρξιστική ανάλυση. Όμως παρ όλα αυτά η ιδέα αυτή του Σαιν Σιμόν περικλείει μέσα της την αντίληψη ότι η Ευρωπαϊκή ιστορία (τουλάχιστον μετά τη γαλλική επανάσταση) μπορεί να ερμηνευτεί ως σύγκρουση μεταξύ ιδιοκτητών και μη ιδιοκτητών με ενδιάμεση την τάξη των επιστημόνων. Η κυριαρχία μάλιστα αυτής της ενδιάμεσης τάξης θα δώσει τέλος στην ηθική κρίση που μαστίζει την Ευρώπη, κατευθύνοντας την εργασιακή ενέργεια και το ταλέντο των ανθρώπων σε ωφέλιμα έργα.
Βλέπουμε δηλαδή ότι ο Σαίν Σιμόν αντιλαμβάνεται την ανηθικότητά του συστήματος και διαβλέπει ότι η ρίζα αυτής της ανηθικότητας βρίσκεται στον τρόπο παραγωγής (θέλει να κατευθύνει την εργασιακή ενέργεια σε «ωφέλιμα» έργα) και όχι στον τρόπο διανομής του τελικού προϊόντος. Τα δύο αυτά στοιχεία αποτελούν συστατικά και της μαρξιστικής ανάλυσης. Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο Σαίν Σιμόν δεν πιστεύει(αντίθετα με τους μαρξιστές) ότι ο κοινωνικός μετασχηματισμός μπορεί νά γίνει με βίαια μέσα. Θεωρεί ότι οι κοινωνικοί εταίροι μπορούν να συνυπάρξουν ειρηνικά αρκεί να εξασφαλιστεί η σωστή οικονομικοκοινωνική διαχείριση. Στο μελλοντικό κόσμο του Σαίν Σιμόν οι άνθρωποι δε θα επιβάλλονται ο ένας τον άλλο αλλά θα αλληλοσυμπληρώνονται. Το κράτος δεν θα έχει λόγο ύπαρξης. Οι άνθρωποι δεν θα υπακούουν σε κάποια «δοσμένη» κυρίαρχη εξουσία, αλλά σε άτομα του εργασιακού τους χώρου με «ιδιαίτερα φυσικά προσόντα». Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αντίληψη αυτή σηματοδοτεί το πέρασμα από την κυβέρνηση προσώπων στη διαχείριση πραγμάτων, μια αντίληψη η οποία επέδρασε σημαντικά στη σοσιαλιστική σκέψη (Μολύβας 2002. σελ. 142).
Ο Σαίν Σιμόν δημιούργησε ένα πολύ σημαντικό ρεύμα. Οι οπαδοί του πλησίασαν ακόμα περισσότερο τον «επιστημονικό σοσιαλισμό» του Μαρξ, καταγγέλλοντας τις ανισότητες που δημιουργούσε η καπιταλιστική εκμετάλλευση και υπερασπιζόμενοι την κοινωνικοποίηση της ιδιοκτησίας και την ισότητα των φύλων. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσαν στη σεξουαλική απελευθέρωση (Μολύβας 2002, σελ.143), θεωρώντας ότι ο ιουδαιοχριστιανισμός είχε υποβιβάσει το γυναικείο φύλο, συνδέοντας το με την αμαρτία. Η κοινωνική τους κριτική αντιμετώπισε με εχθρικό τρόπο τόσο τις Μαλθουσιανές θεωρίες, όσο και το οικονομικό σύστημα του Lessez faire.



β) Ο Σαρλ Φουριέ.
Οι θεωρίες του Φουριέ ξεκινούσαν με την διαπίστωση των κοινωνικών δεινών που προέρχονταν από την βιομηχανική αλλά και εμπορική κοινωνική οργάνωση. Ο Φουριέ ήταν ηδονιστής: Απώτερος στόχος των θεωριών του ήταν να οργανώσει κατά τέτοιο τρόπο την κοινωνία ούτως ώστε να μπορούν να ικανοποιηθούν όλα τα πάθη του ανθρώπου. Στη θεωρητική του σύλληψη, το υπάρχον πολιτιστικό οικοδόμημα έπρεπε να ανατραπεί γιατί στηριζόταν σε σαθρά θεμέλια. Τα ανθρώπινα πάθη και οι επιθυμίες θα έπρεπες απελευθερωθούν από τις πολιτισμικές αλυσίδες. Όμως από τον Φουριέ απουσιάζει η ταξική ανάλυση που θα συναντήσουμε στο μαρξισμό. Η κοινωνική διάκριση δεν γίνεται ούτε μεταξύ πλούσιων και φτωχών ούτε μεταξύ προλετάριων και εργοδοτών. Ουσιαστικά καταπιεσμένοι είναι αυτοί που δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τα πάθη τους, ασχέτως σε ποια τάξη ανήκουν ( βλ, Μολύβα 2002, σελ146).
Μια μεγάλη ομοιότητα που θα συναντήσουμε μεταξύ των θεωριών του Φουριέ και των θεωρητικών του επιστημονικού σοσιαλισμού, είναι ο τρόπος με τον οποίον αναλαμβάνεται ο πρώτος την εργασία ως δραστηριότητα. Για τον Φουριέ η εργασία πρέπει να είναι μια ευχάριστη δραστηριότητα. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να παραμένει στην ίδια δραστηριότητα πάνω από μια ώρα. Η ποικιλία αυτή είναι που θα δημιουργεί το απαραίτητο ενδιαφέρον για την εργασία. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Φουριέ δεν προτείνει κάποια μορφή ρύθμισης των ιδιοκτησιακών ανισοτήτων, θεωρεί ότι με την ελεύθερη ικανοποίηση των απολαύσεων κανείς δεν θα αδικείται ακόμα και αν υπάρχει άνιση κατανομή πλούτου ή ιδιοκτησίας. Ο Γ.Μολύβας ( Μολύβας 2002. σελ.146) θεωρεί ότι το θεωρητικό κατασκεύασμα του Φουριέ είναι συμβατό με οποιοδήποτε σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης. Στο σημείο αυτό η διαφορά του με το μαρξισμό είναι έντονη μιας και ο δεύτερος αντιλαμβάνεται τον κοινωνικό μετασχηματισμό συνδεδεμένο με συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα.



γ) Ο Ρόμπερτ Όυυεν.
Ο Όουεν ήταν ίσως αυτός, από τους τρείς διανοητές που εξετάζουμε, που επηρέασε περισσότερο τους θιασώτες του επιστημονικού σοσιαλισμού. Σύμφωνα με τον Ένγκελς (Ένγκελς Φρ. 1975, σελ.69), ο Όουεν είχε αφομοιώσει την διδασκαλία των υλιστών του διαφωτισμού. Έτσι λοιπόν θεωρούσε ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό από τις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζει. Έτσι συνέδεσε την αντιπαραγωγικότητα και την ανηθικότητα των εργατών, με τις συνθήκες διαβίωσης τους, τις οποίες προσπάθησε να βελτιώσει. Τα πρώτα αποτελέσματα υπήρξαν θεαματικά. Ο ίδιος ο Μαρξ θα αντλήσει στοιχεία από τον Όουεν προκειμένου να καταδείξει την ανωτερότητα του καπιταλισμού σε σχέση με τις προηγούμενες μορφές οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης. Επιπροσθέτως, ο Μαρξ θα βρει ένα ιδεολογικό σύμμαχο στις απόψεις του περί κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας αλλά και της θετικής ενέργειας, στον ανθρώπινο χαρακτήρα, που απορρέει από τη συλλογική προσπάθεια(Μολυβάς 2002, σελ. 147). Πέραν όμως τούτου ο Όουεν θα εκφράσει και καθαρά κομμουνιστικές απόψεις. Ο Ένγκελς αναφέρει (Ένγκελς 1975, σελ.71 - 72) ότι ο Οουεν πίστευε ότι τρία εμπόδια ήταν αυτά που ορθώνονταν απέναντι από την κοινωνική μεταρρύθμιση. Η ατομική ιδιοκτησία, η θρησκεία και η τότε μορφή του γάμου. Για τον Ένγκελς, ο Όουεν πλήρωσε ακριβά αυτές του τις απόψεις, όπως δείχνει η κατοπινή του πορεία (οικονομική καταστροφή κτλ). Όμως επισημαίνει ότι, ότι πρόοδοι έγιναν στον κοινωνικό τομέα, υπέρ των εργατών στην Αγγλία, συνδέονται με το όνομα του Όουεν







2) Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΟΥΤΟΠΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ.
Θεμελιωτής του επιστημονικού σοσιαλισμού θα πρέπει να θεωρηθεί ο
Καρλ Μαρξ. Τόσο αυτός όσο και ο ομοϊδεάτης και προστάτης του, Φρίντριχ
Ένγκελς. συνέγραψαν τα κυριότερα από τα θεωρητικά κείμενα του ιδεολογικού
αυτού ρεύματος. Σύμφωνα με τον Γ. Μολύβα (Μολύβας 2002, σελ. 149), η
μαρξιστική σκέψη υπήρξε μια γόνιμη σύζευξη τριών πολύ σημαντικών πνευματικών παραγόντων. Της φιλοσοφίας του Χέγκελ, της αγγλικής πολιτικής οικονομίας και των ιδεών του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός (που μας ενδιαφέρει για την παρούσα εργασία) αποτελούσε τον κύριο ρεύμα μέσα από το οποίο εκφράστηκε η δυσαρέσκεια απέναντι στα δεινά που επεφύλασσε για το προλεταριάτο η βιομηχανική κοινωνία του 19ου αιώνα.
Ο Μαρξ χρωστάει πολλά από τα στοιχεία της κοινωνικής του ανάλυσης στις ιδέες των πρώιμων σοσιαλιστών. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, η ιδέα περί κοινοκτημοσύνης της ιδιοκτησίας που βρίσκεται στις θεωρίες των ουτοπιστών σοσιαλιστών, θα αποτελέσουν για τον Μαρξ το συστατικό στοιχείο του κομμουνιστικού ιδεώδους. Από την άλλη πλευρά τα σπέρματα των μαρξιστικών ιδεών περί «βάσης» και «εποικοδομήματος», βρίσκονται στις θεωρίες του Σαίν Σιμόν, όπως αναφέρει ο Ένγκελς ( Ένγκελς Φρ. 1975, σελ. 65). Πέραν τούτου και η μαρξιστική ιδέα της «αλλοτρίωσης» είναι δανεισμένη από τις ιδέες του Όουεν ο οποίος είχε αντιληφθεί τα αποτελέσματα του καταμερισμού της εργασίας. Αυτό γίνεται αντιληπτό από τον τρόπο που οι Μαρξ - Ένγκελς περιγράφουν τα αποτελέσματα του καταμερισμού της εργασίας στη «Γερμανική Ιδεολογία» (ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ -ΦΡ. ΕΝΓΚΕΛΣ 1997, σελ.80- 81).
Γενικά πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι από ότι δείχνει στο«Ουτοπιστικος Σοσιαλισμός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός» ο Ένγκελς φαίνεται να θαυμάζει την κριτική στάση και την επιθυμία για κοινωνικό μετασχηματισμό των ουτοπιστών σοσιαλιστών. Επίσης οι Μαρξ και Ένγκελς (Μαρξ Κ., Ένγκελς Φρ., 1978. σελ.61-62) εξαίρουν τα κριτικά στοιχεία των πρώιμων σοσιαλιστών. Θεωρούν ότι κτυπούν όλες τις βάσεις της βιομηχανικής κοινωνίας και προσφέρουν πολύτιμο υλικό για το διαφωτισμό των εργατών. Οι θέσεις τους όμως για την κατάργηση της αντίθεσης μεταξύ πόλης και υπαίθρου, την κατάργηση της οικογένειας και του ατομικού κέρδους, τη μετατροπή του κράτους σε διαχειριστή της παραγωγής, σκοπό έχουν μόνο την εξάλειψη της ταξικής σύγκρουσης. Γιαυτό και θεωρούν ότι οι θέσεις αυτές έχουν ουτοπικό χαρακτήρα. Οι θεμελιωτές του επιστημονικού σοσιαλισμού θα επικρίνουν αυτόν ακριβώς τον ουτοπικό χαρακτήρα του πρώιμου σοσιαλισμού. θεωρούν ότι ουτοπιστές αδυνατούν να αποδώσουν στο προλεταριάτο τον ιστορικό ρόλο που του αντιστοιχεί. Για αυτούς η εργατική τάξη υφίσταται μόνο ως η τάξη που υποφέρει περισσότερο (Μαρξ Κ... Ένγκελς Φρ., 1978, σελ.60). Έτσι λοιπόν οι οραματισμοί τους για καλυτέρευση αφορούν ολόκληρη την κοινωνία, ακόμη και τις ευκατάστατες τάξεις. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αποκλείουν κάθε πολιτική και ιδιαίτερα κάθε επαναστατική δράση. Οι Μαρξ - Ένγκελς θεωρούν ότι η ουτοπική αυτή σύλληψη οφείλεται στο γεγονός ότι το προλεταριάτο είναι ανεξέλικτο αυτή την εποχή*.



ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι ουτοπιστές σοσιαλιστές είναι οι πρώτοι που αντιλαμβάνονται ότι η αφθονία που υπόσχεται η βιομηχανική κοινωνία, δημιουργεί και αναπαράγει ανισότητες. Ο τρόπος με τον οποίο εντοπίζουν και αναλύουν τις κύριες αιτίες αυτών των ανισοτήτων ομοιάζουν σε αρκετά σημεία με τις αναλύσεις των θεωρητικών του επιστημονικού σοσιαλισμού. Παράγοντες όπως την κοινοκτημοσύνη, τον αντικληρικαλισμό, την αλλοτρίωση κ.τ.λ. θα τους βρούμε αργότερα και στις αναλύσεις των Μαρς και Ένγκελς. Υπό την έννοια αυτή λοιπόν οι δύο παραδόσεις (ουτοπική- επιστημονική) φαίνεται να έχουν μια άμεση σχέση. Η πρώτη κληροδότησε στην δεύτερη αρκετά όπλα από το ιδεολογικό της οπλοστάσιο. Όμως οι θιασώτες του επιστημονικού σοσιαλισμού θα επισυνάψουν στους πρώιμους σοσιαλιστές το γεγονός ότι από τις αναλύσεις τους απουσιάζει κυρίως η ιστορική ανάλυση και η απόδοση του ιστορικού ρόλου στις δύο κυρίαρχες τάξεις (προλεταριάτο- αστική τάξη). Υπό αυτή την έννοια θα θεωρήσουν τα θεωρητικά τους σχήματα (αλλά και τις προσπάθειες πρακτικής εφαρμογής τους) σαν ουτοπίες.


*Πρέπει να σημειώσουμε εδώ κάτι που έχουμε επισημάνει από την αρχή. Νεότεροι μαρξιστές μελετητές φαίνονται να διαφοροποιούνται από αυτή τη θέση. Ο Hobsbawm αναφέρει ότι ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, το εργατικό κίνημα και ταξική συνείδηση και ταξική φιλοδοξία είχε (E. J. Hobsbawm 2002, σελ. 296).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ι) Γ. ΜΟΛΥΒΑΣ, Φιλελεύθερος Ριζοσπαστισμός και Επαναστατικά Κινήματα κατά τον ΙΘ' αιώνα, Ε.Α.Π, Πάτρα 2002. /
2) Ε.J. ΗΟΒSBAWM, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ 1789-1848, Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα 2002. /
3) Ένγκελς Φρ.. Ουτοπιστικός Σοσιαλισμός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός, Θεμέλιο, Αθήνα 1975. /
4) Μαρς Κ.-Ένγκελς Φρ., Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978. /
5) ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ – ΦΡ. ΕΓΚΕΛΣ Η Γερμανική Ιδεολογία, μτφ Κ. Φιλίνη, GUTENBERG,Αθήνα 1997