Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ.
>> Τρίτη 28 Οκτωβρίου 2008
Παρουσίαση: Παντελής Καβύρης
Από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα εμφανίζεται (στη Γαλλία κυρίως) το ρεύμα του συμβολισμού. Τα μέχρι τότε επικρατούντα ρεύματα του ρεαλισμού, αλλά και του νατουραλισμού στο μυθιστόρημα, επιδιώκουν την αναζήτηση και αναπαραγωγή της αντικειμενικής αλήθειας. Η απάντηση των Συμβολιστών έρχεται σε μια εποχή (κυρίως κατά το τέλος του αιώνα) όπου παρατηρείται μια σημαντική πνευματική αλλά και ψυχολογική κόπωση. Οι Συμβολιστές αναζητούν και συνθέτουν την ομορφιά στην τέχνη και κατ’επεκταση στη ζωή. Συμβολισμός γενικά σαν έννοια θα μπορούσε να είναι η αντικατάσταση μιας έννοιας από κάποια άλλη η οποία να παραπέμπει στην πρώτη. Μ’ αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να βρούμε συμβολιστικες νύξεις σε όλα σχεδόν τα λογοτεχνικά ρεύματα. Όμως το ζητούμενο του συγκεκριμένου ρεύματος δεν είναι μόνο αυτό. «Όπως παρατήρησε ο Τ.S. Εliot σ' ένα δοκίμιο του για τον Hamlet, ο μόνος τρόπος να εκφραστεί ένα συναίσθημα με τη μορφή της τέχνης είναι να βρεθεί, όχι κάποιο σύμβολο, αλλά μια ''αντικειμενική συστοιχία'' όπως την ονομάζει, δηλαδή ''ένα σύνολο αντικειμένων, μια κατάσταση, μια αλυσίδα γεγονότων που θα αποτελέσουν τη φόρμουλα αυτού ειδικά του συναισθήματος''. Τριάντα χρόνια πριν από τον Εliot, το 1891, ο Stephane Mallarme είπε κάτι παρόμοιο, όταν όρισε το Συμβολισμό ως την τέχνη ''του να ανακαλείς βαθμιαία ένα αντικείμενο έτσι ώστε να φανερώσεις μια διάθεση, ή αντίστροφα, του να διαλέγεις ένα αντικείμενο και ν' αποστάξεις από αυτό μια 'ψυχική κατάσταση'. Αλλά είχε προσθέσει πως αυτή η διάθεση πρέπει να εξαχθεί ''με μια σειρά αποκρυπτογραφήσεων'' και αξίζει να σημειωθεί ότι στο πρώτο μισό του ορισμού του λέει ότι η υποβολή του αντικειμένου γίνεται βαθμιαία. Και οι δύο αυτές φράσεις υποδηλώνουν ότι και ''το αντικειμενικό σύστοιχο'' και η συσχετισμένη με αυτό διάθεση δεν πρέπει να φανερωθούν καθαρά και ξάστερα, αλλά πρέπει απλώς να υπονοούνται. Αυτό ακριβώς είναι ένα σημείο στο οποίο ο Mallarme δίνει ιδιαίτερη έμφαση αλλού στην ίδια περικοπή, όταν ισχυρίζεται ότι ''με το να κατονομάσεις ένα αντικείμενο καταστρέφεις το μεγαλύτερο μέρος της απόλαυσης που προσφέρει ένα ποίημα, αφού η απόλαυση αυτή συνίσταται στη διαδικασία της σταδιακής αποκάλυψης''.'Οπως ισχυρίζεται, το αντικείμενο πρέπει απλά και μόνο να υποβάλλεται και συμπεραίνει ότι η τέλεια χρήση αυτής της μυστηριώδους διαδικασίας αποτελεί το Συμβολισμό (.…) Μπορούμε λοιπόν να ορίσουμε το Συμβολισμό ως την τέχνη που εκφράζει ιδέες και συναισθήματα όχι όμως με την άμεση περιγραφή τους ούτε προσδιορίζοντάς τα με φανερές παρομοιώσεις ή με συγκεκριμένες εικόνες, αλλά με την υποβολή αυτών των ιδεών και συναισθημάτων, με την ανασύνταξή τους στο νου του αναγνώστη, ανασύνταξη που χρησιμοποιεί σύμβολα που δεν επεξηγούνται (….)Αυτή όμως είναι μια μόνο όψη του συμβολισμού, η προσωπική όψη, θα λέγαμε, που παραμένει στο ανθρώπινο επίπεδο. Υπάρχει μια δεύτερη όψη που συχνά ονομάζεται ''υπερβατικός Συμβολισμός'', στην οποία συγκεκριμένες εικόνες χρησιμοποιούνται όχι ως σύμβολα των προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων του ποιητή αλλά ως σύμβολα ενός ιδεατού κόσμου, απέραντου και γενικού, του οποίου ατελή μόνο απεικόνιση αποτελεί η πραγματικότητα (….)Ο Baudelaire και οι διάδοχοί του ήταν εκείνοι που ανύψωσαν τον ποιητή στη θέση ενός ιερέα, ενός προφήτη, ή αυτού που ο Rimbaud ονόμασε (''ο ποιητής οραματιστής''), προικισμένου με την ικανότητα να βλέπει πίσω και πέρα από τα αντικείμενα του πραγματικού κόσμου τις ουσίες που κρύβονται στον ιδεατό κόσμο. Σκοπός της ποίησης ήταν τώρα να δημιουργεί για χάρη του αναγνώστη αυτό τον εξωπραγματικό κόσμο με μια επιδέξια μεταμόρφωση της πραγματικότητας που ξέρουμε[1]».
Στο σημείο αυτό θέλω να σας διαβάσω το ποίημα του Μπωντλαιρ «Η ομορφιά» μετ. Γ. Σημηριωτης.
Ωραία σαν πέτρινο όνειρον είμαι, θνητοί μου φίλοι!
Τα στήθια μου, που τις καρδιές πληγώνουν και τις καίουν,
πανέμορφα πλαστήκανε, στον ποιητή να εμπνέουν
κάποιαν αγάπη σιωπηλή κ' αιώνια σαν την ύλη.
Σα σφίγγα ακατανόητη στους ουρανούς καθίζω,
λευκή σαν κύκνος, με καρδιά από χιόνι καμωμένη.
Εχθρεύομαι την κίνηση που τη γραμμή ασκημαίνει
κι ούτε γελάω εγώ ποτές, ούτε ποτές δακρύζω.
Οι ποιητές τις φανταχτές πόζες μου σαν κοιτάνε,
που λες των πιο περήφανων μνημείων τη χάρη κλέβουν,
μέρα και νύχτα τρώγουνται για να τις μελετάνε.
γιατί τους εραστές μου αυτούς κάνω και τους μαγεύουν,
κάτι καθρέφτες διάφανοι που όλα πιο ωραία τα δείχνουν:
τα μάτια, τα θεία μάτια μου, που φέγγη αιώνια ρίχνουν!
Ένα βασικό στοιχείο του Συμβολισμού, που μας βοηθά να τον προσδιορίσουμε ακόμη περισσότερο, είναι η εξίσωση που επιχειρείται της ποίησης με τη μουσική. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ο ρεαλισμός μπορεί να εξισωθεί με περιγραφικές τέχνες όπως η ζωγραφική και η γλυπτική. Η τομή που επιχειρούν οι Συμβολιστές είναι η προσπάθεια εξίσωσης της ποίησης με την μουσική, μια τέχνη δηλαδή λιγότερο περιγραφική, που σαν στόχο της έχει τη δημιουργία συναισθημάτων μέσα από την αλληλουχία των φθόγγων.
Εξαιτίας αυτής της επιθυμίας για τη ρευστότητα της μουσικής η Συμβολική ποίηση συχνά αρνήθηκε να υπακούσει στους αυστηρούς κανόνες της μετρικής, πού, παρά τις προηγούμενες επαναστατικές απόπειρες των Ρομαντικών ποιητών, κυριαρχούσαν ακόμα στη Γαλλία. Το είδος και ο βαθμός της ελευθερίας ποικίλλει, φυσικά, ανάλογα με το άτομο - ο πρώτος από τους Συμβολιστές ο Baudelaire δεν ήταν μεγάλος νεωτεριστής και ο Verlaine δεν τόλμησε να προχωρήσει πέρα από τον ''ελευθερωμένο στίχο'' - ως τον ''ελεύθερο στίχο'' . Ο Rimbaud όμως σύντομα ξεπέρασε αυτές τις διστακτικές προσπάθειες για την απελευθέρωση της γαλλικής ποίησης από τα δεσμά των παραδοσιακών προτύπων της ρίμας και του ρυθμού και υιοθέτησε τη μορφή του πεζού ποιήματος.
Ας δούμε τώρα μερικούς από τους χαρακτηριστικούς εκπροσώπους του Συμβολιστικου κινήματος:
α) ο Μπωντλαιρ το έργο του οποίου «Τα Άνθη του Κακού» αποτελεί το θεμέλιο του νεώτερου ποιητικού στοχασμού. Ο Μπωντλαιρ επηρεάσθηκε βαθιά από το έργο του Αμερικανού διηγηματογράφου, ποιητή και κριτικού, Εντγκαρ Αλαν Ποε.
β) ο Αρθούρος Ρεμπω ο οποίος με τον ριζοσπαστικό του λόγο στο «Μεθυσμένο Καράβι» και στις «Εκλάμψεις» θα αποτελέσει αργότερα το πρότυπο για τους σουρεαλιστές ποιητές. Αξίζει σε αυτό το σημείο να διαβάσουμε μερικούς στίχους από το «Μεθυσμένο Καράβι»:
Κι άλλοτε, μάρτυρας κατάκοπος ζωνών και πόλων,
Η θάλασσα, που ο λυγμός της για μένα ήτανε μπότζι γλυκό
Ανέβαζε τα σκοτεινά της άνθη, βεντούζες κίτρινες
Κι έμενα, γονατιστή γυναίκα, λες...!
Χερσόνησο, που λίκνιζα στις όχθες μου τις έριδες
Και κουτσουλιές πουλιών που καυγάδιζαν, με ξανθά μάτια.
Κι αρμένιζα, καθώς μεσ' απ' τα αδύναμα τα παλαμάρια
Να κοιμηθούν κατέβαιναν πνιγμένοι, πισωπατώντας!...!
Κι όμως εγώ, καράβι χαμένο κάτω απ' τα μαλλιά των όρμων,
Που η ανεμοζάλη σφενδόνησε στον έρημο από πουλιά αιθέρα,
Εγώ, που ούτε οι Μονίτορες, ούτε τα Χανσεατικά καΐκια
Δε θα 'χαν ψαρέψει ξανά το σκέλεθρό του από τη μέθη του νερού.!
Λεύτερο, ολάχνιστο, με τις μαβιές καταχνιές πάνω του,
Εγώ, που οι Μονίτορες και τα Χανσεατικά καΐκια,
Που κουβαλώ, ζαχαρωτό εξαίσιο για τους καλούς μας ποιητάδες,
Λειχήνες ήλιου και μύξες γαλάζιου ουρανού. !
γ) Ο λόγος του Πωλ Βερλαιν δημιουργεί μια απαράμιλλη μουσική ατμόσφαιρα που καταφέρνει να μεταδώσει τα συναισθήματα του πληγωμένου ποιητή.
δ) Η αναζήτηση της τέλειας εναρμόνισης δεν επέτρεψαν στον Στεφάν Μαλερμε να γράψει πολλά ποιήματα. Όμως η μορφή του έπαιξε ηγετικό ρόλο μεταξύ των Συμβολιστών, κυρίως μέσω των συγκεντρώσεων της Τρίτης που διοργάνωνε ο ίδιος στο σπίτι του, στην οδό Ρώμης, στο Παρίσι. Πολύ γνωστά είναι δυο ποιητικά δράματα του ποιητή: «Το απομεσήμερο ενός Φαύνου» και η «Ηρωδιάς».
Μια και βρισκόμαστε στην Γαλλία δεν πρέπει να ξεχάσουμε δυο ακόμη φυσιογνωμίες. Τον Ζυλ Λαφοργκ ο οποίος αναπτύσσει ελεύθερο στίχο (χωρίς μετρικούς κανόνες και ομοιοκαταληξία), αλλά και τον «θεωρητικό» του συμβολισμού, τον ελληνικής καταγωγής, γάλλο ποιητή Ζαν Μωρεας, ο οποίος στις 18 Σεπτέμβρη του 1886, δημοσιεύει στην εφημερίδα «Le Figaro» το «Συμβολιστικο μανιφέστο», ιδρύοντας έτσι την συμβολιστικη σχολή.
Ο Συμβολισμός εξαπλώνεται και στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες. Στη Γερμανία έχουμε τον Στέφαν Γκεόργε, στο Βέλγιο τους Εμίλ Φερχέρεν και Αλμπέρ Μοκέλ, στην Αυστρία τον Ούγκο φον Χοφμανστάλ, στην Νορβηγία τον Κνούτ Χάμσουν. Στην Ελλάδα το συμβολιστικο κίνημα εισάγεται από το περιοδικό του Κων/νου Χατζόπουλου «η Τέχνη». Σ’ αυτό συνεργάζονται ο Μιλτιάδης Μαλακασης, ο Ιωάννης Γρυπάρης, ο Λάμπρος Πορφύρας και ο Ζαχαρίας Παπαντωνιου.
Το συμβολιστικο κίνημα είχε μεγάλη επίδραση και στο θέατρο. Κυρίως υπό την επιρροή του Βάγκνερ, οι δραματουργοί άρχισαν να εγκαταλείπουν το ρεαλιστικό θέατρο και αναζητούν την έκφραση του δικού τους ιδανικού κόσμου μέσα από μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, ψευδαίσθησης και απαισιοδοξίας. Ήδη έχουμε αναφέρει τα έργα του Μαλερμε «Το απομεσήμερο ενός Φαύνου» και «Ηρωδιάς». Πρέπει να σημειώσουμε επίσης τα έργα του Μετερλινκ «οι Τυφλοί» και «Πελλεας και Μελισσανθη» με μουσική του Κλωντ Ντεμπυσι.
Συνήθως αυτού του είδους τις παρουσιάσεις ακολουθούν κάποια συμπεράσματα. Τα βρήκα όλα συμπυκνωμένα σε κάποιους στίχους του Νίκου Γκάτσου:
Αρθούρε Ρεμπώ, απόψε θα μπω
στο μαύρο μεθυσμένο σου καράβι
μακριά ν' ανοιχτώ, σε κύκλο φριχτό
που ο κόσμος δεν μπορεί να καταλάβει
Αγγέλου γιασεμιά
σκόρπισες μέσα στη βρωμιά
κληρονομιά για μας
κι εσύ παντοτινά
σε σταυροδρόμια σκοτεινά
τον σατανά πολεμάς.
Αρθούρε Ρεμπώ, το βράδυ θα μπω
κι η πόρτα του παράδεισου κλεισμένη
κατάρα κι οργή, μοιράζουν την Γη
και χέρι - χέρι παν' οι κολασμένοι
Αρθούρε Ρεμπώ
θα μπω στο μεθυσμένο σου καράβι
Αρθούρε Ρεμπώ
να δω ποια σπίθα σώθηκε κι ανάβει.
(Νίκος Γκάτσος)
[1] Charles Chadwick, Συμβολισμός. Μετάφραση Στέλλα Αλεξοπούλου, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1981 (Η γλώσσα της κριτικής, αρ. 16)
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου