Τα όρια της Φεουδαλικής οικονομίας - Οι εξεγέρσεις του Μεσαίωνα.

«Η τύχη μου ήταν να ζήσω μέσα σε μια καταιγίδα

Ποικίλων περιστάσεων αναταραχής

Για σας… μια καλύτερη εποχή έρχεται

Οι απόγονοί μας – αφού το σκοτάδι διαλυθεί –

Μπορούν να επιστρέψουν στην παλιά λαμπρότητα»

Με αυτά τα λόγια θα περιγράψει, τη δεκαετία του 1340 ο Πετράρχης. Την εποχή του. Θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τις δομές των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων, ενώ πλησιάζουμε προς το τέλος του Μεσαίωνα.

Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται οι συνθήκες που επικρατούν πριν αλλά και που οδηγούν στις μεγάλες εξεγέρσεις του 14ου αιώνα. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται τρεις από τις εξεγέρσεις αυτής της περιόδου , με σκοπό να γίνουν εμφανείς οι, διαφορετικοί μεταξύ τους, παράγοντες που οδηγούν σ΄ αυτές. Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην περίοδο μετά τις εξεγέρσεις.

1)Η προ των εξεγέρσεων περίοδος.

Ήδη από τον 9^ο αιώνα γίνεται ορατή η μετάβαση από την μοναρχική στη φεουδαλική κοινωνία. Η παλιά μοναρχική επικράτεια αρχίζει να αποσυντίθεται και στη θέση της να αναφύονται τοπικοί πυρήνες εξουσίας με έντονο τοπικιστικό χαρακτήρα. Φορείς των τοπικών εξουσιών είναι πλέον οι τοπικοί αριστοκράτες οι οποίοι αυτονομούνται από τον μονάρχη και οργανώνουν την επικράτειά τους κατά τα πρότυπα του παλαιού βασιλείου. Στο κοινωνικό επίπεδο παρατηρείται ένας ανελαστικός τριμερής διαχωρισμός της κοινωνίας. Από την μία πλευρά υπάρχουν οι άρχουσες ομάδες των πολεμιστών και των ιερέων οι οποίες υπηρετούνται αλλά και επιβιώνουν (παρασιτικά) χάρη στην τρίτη κοινωνική ομάδα, την ομάδα των εργαζομένων. Πάντως μέχρι και τον 14^ο αιώνα, οπότε και οριοθετείται η κρίση του φεουδαλικού συστήματος, η κοινωνική συνοχή διατηρείται κυρίως χάρη στη νομιμοποίηση που παρέχει στο σύστημα η εκκλησία καθώς και στη νέα αντίληψη για τον πόλεμο όπου σχεδόν ποινικοποιείται η ανεξέλεγκτη στρατιωτική βία στο εσωτερικό και ο πόλεμος εξάγεται πλέον με τη μορφή κυρίως των σταυροφοριών (Γαγανάκης 1999, Σελ. 41-42). Θεσμοί όπως της «Ειρήνης του Θεού» αν και ουσιαστικά πρόκειται για τεχνάσματα διατήρησης του κοινωνικού status, εν τούτοις παρέχουν μία στοιχειώδη αίσθηση ασφάλειας στα κατώτερα στρώματα.

Παρά τα σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα μέχρι τον 14^ο αιώνα φαίνεται να επικρατεί μία σχετική κοινωνική ομαλότης. Ο 14^ος αιώνας όμως θα επιφυλάξει πολλά δεινά για την Μεσαιωνική κοινωνία. Ο E. Burns ( E.Burns 1983, σελ. 15) αναφέρει ότι: « αν και ο κυρίως Μεσαίωνας ήταν «εποχή συμποσίων», η τελευταία περίοδος του Μεσαίωνα ήταν «εποχή πείνας»». Πράγματι στα συσσωρευμένα οικονομικά προβλήματα του 13^ου αιώνα έρχονται να προστεθούν συνεχή κτυπήματα από οικολογικές μεταβολές, θεομηνίες αλλά και πολέμους. Τα προβλήματα που δημιουργούνται είναι αυτά που θα επιταχύνουν τις αγροτικές εξεγέρσεις του 14^ου αιώνα, στις οποίες θα αναφερθούμε σε επόμενο κεφάλαιο. Καλό θα είναι σε αυτό το σημείο να αναφερθούμε αναλυτικά στους παράγοντες εκείνους που οδηγούν στην κρίση του φεουδαλικού συστήματος.

α) Τα πολιτικά προβλήματα

Σύμφωνα με τον David N., οι πολιτικές συνθήκες θα συμβάλουν καθοριστικά στην οικονομική κρίση του τέλους του Μεσαίωνα. Στην προσπάθειά τους να ανταπεξέλθουν στις οικονομικές απαιτήσεις των πολέμων τους οποίους κηρύσσουν, οι διάφοροι μονάρχες είτε υποτιμούν το νόμισμά τους είτε κηρύσσουν οικονομικούς πολέμους (David N. 2000, σελ. 571) με άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών των προϊόντων. Από την άλλη πλευρά ο αγροτικός πληθυσμός δυσκολεύεται να ξεχωρίσει αν οι συνέπειες του πολέμου είναι μεγαλύτερες από τις συνέπειες της ειρήνης, μιας και κατά τις περιόδους μεταξύ των πολέμων, μισθοφόροι οι οποίοι έμεναν άνεργοι, συγκροτούσαν ομάδες οι οποίες λεηλατούσαν τον ανυπεράσπιστο αγροτικό πληθυσμό. Στις καταστροφές αυτές έρχονται να προστεθούν και οι υψηλές φορολογίες τόσο από τους βασιλείς όσο και από τον Πάπα.

β) Τα οικολογικά προβλήματα.

Ωστόσο οι ρίζες του οικονομικού προβλήματος δεν είναι τόσο πολιτικές όσο οικολογικές. Η αγροτική επέκταση έχει φτάσει στα όριά της. Τα εδάφη που εκχερσώνονται κατά τον 13^ο αιώνα αποδεικνύονται ακατάλληλα. Σε συνδυασμό με την δημογραφική αύξηση που εξακολουθεί να παρατηρείται, η ζήτηση κατάλληλης γης αυξάνεται και οι τιμές των ενοικίων μεγαλώνουν. Οι μικροαγρότες βρίσκονται υποχρεωμένοι στους ευγενείς. Ο αγροτικός πληθυσμός λοιπόν αρχίζει τώρα να μειώνεται καθώς πολλοί αγρότες ζητούν καταφύγιο στις πόλεις, όπου όμως οι οργανωμένες συντεχνίες των τεχνιτών, προκειμένου να προστατέψουν το εισόδημά τους χρησιμοποιούν τέτοιες ασφαλιστικές δικλείδες που δυσκολεύουν την ανεύρεση μεροκάματου. Έτσι η φτώχια γίνεται σοβαρότατο πρόβλημα και για τις πόλεις. Σ΄ όλα αυτά έρχονται να προστεθούν και τα προβλήματα από την επιδείνωση του κλίματος. Οι ξηρασίες αρχίζουν να διαδέχονται τις πλημμύρες, ολόκληρες σοδειές καταστρέφονται, οι τιμές των σιτηρών φτάνουν στα ύψη. Η σιτοδεία που ακολουθεί οδηγεί τα κατώτερα στρώματα στον υποσιτισμό και τα κάνει ανίκανα να ανταπεξέλθουν στις επερχόμενες επιδημίες.

γ) Ο Μαύρος Θάνατος

Το 1347, τα Γενοβέζικα πλοία που προέρχονται από τη Μαύρη Θάλασσα και ξεφορτώνουν στη Σικελία μεταφέρουν την φοβερή πανώλη στην Ευρώπη. Μέσα σε δύο χρόνια η ασθένεια εξαπλώνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η επιδημία υποχωρεί για λίγο και κατόπιν επανέρχεται ακολουθούμενη από άλλες επιδημίες γρίπης, τύφου ή κοκίτη. Μέχρι τα μέσα του 15^ου αιώνα η Ευρώπη χάνει το 1/3 με 1/4 του πληθυσμού της (Berstein- Milza 1997, Σελ. 225). ¨όπως ήταν φυσικό η επιδημίες έπληξαν κυρίως τα ασθενέστερα στρώματα με αποτέλεσμα να μειωθούν τα εργατικά χέρια. Έτσι η αγροτική παραγωγή μειώνεται αφού όσοι γλίτωναν το θάνατο εγκατέλειπαν τη δουλειά τους και φρόντιζαν να απομακρυνθούν από άλλους ανθρώπους. Οι πόλεις ερημώνονται και τα κτίρια αρχίζουν να καταρρέουν από έλλειψη συντήρησης. Τα βασικά αγαθά γίνονται όλο και πιο σπάνια.

2) ΟΙ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ

Μέσα λοιπόν σε αυτές τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες θα ξεσπάσουν οι αγροτικές εξεγέρσεις του 14^ου αιώνα. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε τρεις εκ των κυριοτέρων.

α) Η Γαλλική Jacquerie (ζακερί)

Είναι η μόνη από τις μεγάλες εξεγέρσεις της οποίας οι ρίζες πρέπει να αναζητηθούν στην τρομερή φτώχεια της εποχής. Ήδη από το 1348 ο Μαύρος Θάνατος έχει επιφέρει σοβαρά κτυπήματα στην οικονομία και τρόμο στους ανθρώπους. Σαν να μην έφτανε αυτό ξεσπά και ο αγγλογαλικός πόλεμος. Το 1356 οι Άγγλοι συλλαμβάνουν αιχμάλωτο το Γάλλο βασιλιά Ιωάννη Β΄ και πολλούς ευγενείς. Τα υπέρογκα λύτρα που ζητούν, καλούνται να τα πληρώσουν οι εξαθλιωμένοι αγρότες. Το 1358 οι χωρικοί έχουν εξαντλήσει τα όρια της αντοχής τους. Εξεγείρονται με τρομερή μανία και καταστρέφουν τα πάντα στο πέρασμά τους. Η εξέγερση διαρκεί ένα μήνα. Εν τω μεταξύ οι προνομιούχες τάξεις ανασυντάσσονται και πνίγουν στο αίμα την εξέγερση. Εκείνο που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι πέραν της οικονομικής εξαθλίωσης, την περίοδο αυτή επικρατεί και πολιτική αστάθεια στη Γαλλία (Ο βασιλιάς αιχμάλωτος μακριά, αριστοκρατικές φατρίες να συνωμοτούν για την κατάληψη της εξουσίας, ομάδες αστών να προσπαθούν να αναμορφώσουν το κυβερνητικό σύστημα.). Ο E. Burns (Burns 1983,σελ. 24) αναφέρει ότι φαίνεται μάλλον απίθανο και εξεγείρονταν οι αγρότες αν δεν ήλπιζαν να εκμεταλλευτούν την υπάρχουσα πολιτική αστάθεια.

β) Η εξέγερση των Άγγλων αγροτών

Η εξέγερση των Άγγλων αγροτών το 1381, γίνεται κάτω από τελείως διαφορετικές συνθήκες. Σύμφωνα με τον Burns (Burns 1983,σελ. 24) τα αποτελέσματα του «Μαύρου Θανάτου» θα πρέπει να έχουν αρχίσει να λειτουργούν υπέρ των επιζώντων. Η έλλειψη εργατικών χεριών θα δημιουργούσε καλές αμοιβές αλλά και αύξηση στην απελευθέρωση των δουλοπάροικων. Όμως οι αριστοκράτες, με νομικό τρόπο θα επιτύχουν την καθήλωση των ημερομισθίων. Οι αγρότες δεν είναι διατεθειμένοι να επανέλθουν στις, προ των επιδημιών, συνθήκες φτώχειας. Έτσι λοιπόν, με αφορμή την προσπάθεια επιβολής κεφαλικού φόρου από το αγγλικό κράτος, οι αγρότες εξεγείρονται. Και αυτή η εξέγερση οδηγήθηκες σε αποτυχία μετά από την δολοφονία του ηγέτη της Wat Tyler και την εξαπάτηση των αγροτών από τον δεκαπεντάχρονο βασιλιά Ριχάρδο Β΄.

γ) Η εξέγερση των Ciompi (Τσιόμπι)

Οι εξεγέρσεις του 14^ου αιώνα μεταφέρονται, από την αγροτική ύπαιθρο και στα αστικά κέντρα. Έτσι το 1378 εξεγείρονται οι Φλωρεντίνοι εργάτες εριουργίας (Τσιόμπι). Ο ξεσηκωμός των Τσιόμπι είναι το πλησιέστερο ανάλογο μιας προλεταριακής εξέγερσης ( Burns 1983, σελ. 26). Παρότι οι εξεγέρσεις ξεκινούν από ομάδες πατρικίων (με διαφορετικές πολιτικές βλέψεις) εν τούτοις πολύ σύντομα συμμετέχουν και οι κατώτερες τάξεις των πληβείων οι οποίες και κατακτούν την εξουσία για έξι εβδομάδες. Τελικά όμως μια ολιγαρχική κυβέρνηση που αναλαμβάνει καταργεί όλες τις μεταρρυθμίσεις που είχαν επιτευχθεί.

3) ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ

«Η φεουδαρχική τάξη πραγμάτων στην ύπαιθρο, αλλά και η μονοπώληση της αστικής εξουσίας από τους πατρικίους, αμφισβητήθηκαν μαζικά από οργανωμένες εξεγέρσεις πληβείων» ( Γαγανάκης 1999, Σελ 82.)

Πρέπει να σημειώσουμε ότι κάποιοι ιστορικοί έχουν διαφορετική προσέγγιση. Ο Burns (Burns 1983, σελ. 26) αναφέρει ότι το να θεωρούνται τα γεγονότα σαν εξεγέρσεις εκμεταλλευόμενων προλεταρίων είναι μάλλον υπερβολική απλοποίηση. Ο David N. (David N. 2000, σελ. 590) αναφέρει ότι μάλλον δεν έχουμε ένα ταξικό κοινωνικό πόλεμο μιας και στις περισσότερες περιπτώσεις άλλοι παράγοντες ήταν καθοριστικοί και όχι ο ανταγωνισμός μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Παρ΄ όλα αυτά πάντως το σίγουρο είναι ότι πολλές από τις εξεγέρσεις ίσως να μην είχαν γίνει αν δεν υπήρχε η κοινωνική ανισότητα που είχε δημιουργήσει η παρατεταμένη οικονομική κρίση (Burns 1983, Σελ 27). Εκείνο που πρέπει επίσης να σημειώσουμε είναι ότι οι περισσότερες των εξεγέρσεων (ειδικά οι γνήσιες εξεγέρσεις των κατώτερων ομάδων) απέτυχαν πολύ γρήγορα, Ο λόγος βέβαια ήταν ότι, οι ασκούσες την εξουσία τάξεις, είχαν τα μέσα για να υποστηρίξουν την εξουσία τους και να καταστείλουν τις εξεγέρσεις.

Εκείνο πάντως που έχει σημασία είναι ότι οι εξεγέρσεις αποτελούν συστατικό στοιχείο (αλλά και έκφραση) της κρίσης του 14^ου και 15^ου αιώνα. Πέρα όμως απ΄ αυτό αρχίζει να αλλάζει η μορφή τόσο της κοινωνίας όσο και της οικονομίας. Το εμπόριο αρχίζει να αναδεικνύεται σαν ο κινητήριος μοχλός της ευρωπαϊκής οικονομίας. Οι πλωτοί ποταμοί της Ευρώπης εξακολουθούν να αποτελούν ένα σημαντικό δίκτυο συναλλαγών. Παράλληλα (στην Ιταλία κυρίως) αρχίζει να αναπτύσσεται το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Η ανάγκη για την εξυπηρέτηση των εμπορικών συναλλαγών, την υπεράσπιση των συμφερόντων των εμπόρων αλλά και την ασφάλεια της διακίνησης, επιβάλει τη δημιουργία νέων θεσμών. Τέτοιες ήταν οι «Χάνσες», εμπορικές ενώσεις δηλαδή μεταξύ εμπορικών αστικών κέντρων με θεσμική υπόσταση και με προορισμό την εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων. Γίνεται λοιπόν εμφανές ότι η οικονομική δραστηριότητα της τελευταίας περιόδου του Μεσαίωνα μεταφέρεται στον αστικό χώρο, ο οποίος πάντως και σε αυτή την περίοδο δεν ξεπερνά το 15% με 20% του συνόλου της κοινωνίας. Το σημαντικότερο από τα προβλήματα που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν οι αστικές κοινότητες είναι το διογκούμενο πρόβλημα της φτώχειας. Οι αρχές θα προσπαθήσουν να λύσουν το πρόβλημα με διάφορα διοικητικά μέτρα όπως π.χ. την απαγόρευση της εσωτερικής μετανάστευσης. Σημασία έχει ότι την περίοδο αυτή η έννοια της φτώχειας επαναπροσδιορίζεται. Αρχίζει να γίνεται διάκριση μεταξύ των φτωχών που είναι ανίκανοι για εργασία και άρα δικαιούνται περίθαλψης και φτωχών ικανών για εργασία οι οποίοι δεν δικαιούνται περίθαλψης αλλά είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται. Από την άλλη πλευρά υπάρχει έντονο το στοιχείο της αυτοσυνειδησίας μεταξύ των φτωχών. Τώρα πλέον αντιλαμβάνονται ότι η φτώχια είναι μία πραγματικότητα που αφορά την πλειοψηφία της κοινωνίας και όχι, όπως πίστευαν οι αριστοκράτες, μία οκνηρή μειοψηφία (Γαγανάκης 1999, Σελ. 88).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

«Οι αλλαγές που σημειώθηκαν κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της «μεσαιωνικής» περιόδου ήταν τέτοιας κλίμακας, που ορισμένοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι το έτος 1300, και όχι το 1500, που συνήθως χρησιμοποιείται, σηματοδοτεί κατ΄ ουσίαν την έναρξη της «σύγχρονης εποχής» (David N. 2000, σελ. 569.)

Πράγματι στα συσσωρευμένα οικονομικά προβλήματα του 13^ου αιώνα, έρχονται να προστεθούν ο λιμός, ο «μαύρος θάνατος» και οι πόλεμοι του 14^ου. Τα κοινωνικά προβλήματα οξύνονται. Οι εξεγέρσεις σηματοδοτούν αλλά ταυτόχρονα επιταχύνουν τις εξελίξεις. Παράλληλα όμως αρχίζει να αναπτύσσεται το εμπόριο το οποίο αναδεικνύεται σε κύριο μοχλό ανάπτυξης της οικονομίας. Οι οικονομικές δραστηριότητες τώρα αρχίζουν να μεταφέρονται στις πόλεις οι οποίες και θα διαδραματίσουν τον σημαντικότερο πολιτικοκοινωνικό ρόλο τους επόμενους αιώνες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Κώστας Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Ε.Α.Π, Πατρα 1999

2) E. Burns, Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμο της Νεότερης Ευρώπης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1983.

3) David Nicholas, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2000.

4) S. Berstein- P. Milza, Από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.

Read more...